Nu de kalender eind oktober aangeeft en de dagen korter worden, beginnen veel mensen zich te verheugen op de komende winter. Of het een koude winter gaat worden is maar altijd de vraag. Maar er zijn voortekenen dat de maand november kansen biedt tot een of een paar winterse periodes. De tekenen komen van hoog in de bovenlucht, de stratosfeer en de bijbehorende poolwervel…

De poolwervel: een lagedrukgebied op grote hoogte

Om te begrijpen wat er gaat gebeuren is het goed om te begrijpen wat de poolwervel precies is. De poolwervel is een enorm lagedrukgebied wat zich iedere winter boven de Noordpool vormt in de stratosfeer. De stratosfeer zelf is een luchtlaag tussen ongeveer 10 en 50 kilometer hoogte. De stratosfeer is ook waar de ozonlaag aanwezig is. Ter vergelijking: vliegtuigen vliegen vaak op ongeveer 12 kilometer hoogte. Dat is dus ongeveer de onderkant van de stratosfeer.

Opvallend aan de stratosfeer is dat de temperatuur toeneemt met de hoogte. Dit is wat de stratosfeer bijzonder maakt ten opzichte van de troposfeer. In de troposfeer – de laag waar we zelf leven – wordt het juist kouder met de hoogte.

Kouder en kouder, sterker en sterker

Normaal gesproken wordt de poolwervel in de herfst steeds sterker om in januari haar hoogtepunt te bereiken. De temperaturen in de stratosfeer gaan in deze tijd rap onderuit. Dit komt omdat in het winterseizoen nauwelijks zonlicht de Noordpool weet te bereiken. Ook aan de grond is dit te merken: als je boven de poolcirkel komt in midden december dan zul je de zon de gehele dag niet zien. Dat heet de zogenaamde poolnacht.

Ook op dit moment is er een poolwervel aanwezig. De poolwervel wint normaal gesproken aan kracht tot ongeveer januari. Dit is een kaartje voor 23 oktober. Bron: FU Berlin.

Onverwacht vroege optater

Verrassend genoeg groeit de poolwervel de komende dagen helemaal niet door. Deze krijgt de komende dagen namelijk een enorme optater te verwerken! Deze ‘optater’ staat ook wel bekend als een sudden stratospheric warming (SSW). Zulke gebeurtenissen komen normaal gesproken ergens tussen december en maart voor. Dat dit eind oktober gebeurt is heel bijzonder. Het kaartje hieronder laat de verstoorde poolwervel op 29 oktober mooi zien (vergelijk met het plaatje hierboven van 23 oktober).

Een ‘gebroken’ poolwervel, in 2 stukken verdeeld. Dit is de verwachting voor 2 november van het ECMWF model. Bron: FU Berlin.

In plaats van één mooi rond lagedrukgebied boven de pool, is de poolwervel versplinterd in twee delen. Een van de delen ligt boven Rusland, het andere boven Canada.

De plotselinge split is ook mooi te zien als men kijkt naar de gemiddelde windsnelheid die op 65 graden noorderbreedte staat op ongeveer 30 kilometer hoogte. De denkbeeldige lijn van 65 graden noorderbreedte ligt als een cirkel rond de noordpool ter hoogte van Midden-Noorwegen. Hoe sterker deze gemiddelde windsnelheid is, hoe krachtiger de poolwervel ook is. De gemiddelde windsnelheid zal de komende dagen flink afnemen (rode lijn), wat aangeeft dat de poolwervel inderdaad een flinke klap te verduren krijgt.

Gemiddelde windsnelheid op 65 graden noorderbreedte in de stratosfeer. De zwarte lijn geeft de gemiddelde windsnelheid door het jaar heen aan. De blauwe lijn geeft de ontwikkeling van dit jaar weer tot nu toe. De rode lijn geeft de verwachte windsnelheid aan. Duidelijk is te zien dat vanaf november deze windsnelheid flink afneemt (rode lijn). Bron: University of Albany.

De afname van de windsnelheid gaat gepaard met een flinke stijging van de temperatuur in de stratosfeer. Vandaar ook dat het fenomeen bekend staat als een ‘Sudden Stratospheric Warming’.

Kouder weer in november?

Deze ontwikkeling in de stratosfeer is belangrijk voor het weer bij ons. Dit komt doordat een plotselinge verzwakking van de poolwervel kan zorgen voor een verzwakking van de westelijke winden op onze breedten. Kortweg kan men zeggen dat als de poolwervel in de stratosfeer verzwakt, de koude lucht boven de Noordpool aan de grond niet meer boven de Noordpool ‘gevangen’ blijft. In plaats daarvan stroomt de koude lucht uit over de gematigde breedten (met gematigde breedten worden alle gebieden genoemd die zich ongeveer bevinden tussen 30 en 60 graden noorderbreedte. Europa ligt ook grotendeels in de gematigde breedten). Waar de koude lucht precies heen gaat is afhankelijk van hoe de drukgebieden aan de grond komen te liggen.

Het is namelijk zo dat na een verzwakking van een poolwervel ook hogedrukgebieden vormen in de gematigde breedten. De westelijke stroming die normaal op deze breedten staat wordt daarmee ‘geblokkeerd’. Ligt een ‘blokkerend’ hogedrukgebied op de goede plaats (bijvoorbeeld boven Scandinavië), dan kan met een noordelijke of oostelijke wind koude lucht over Europa worden geblazen. Ligt een dergelijke blokkade juist verkeerd (bijvoorbeeld ten zuiden van Nederland), dan wordt met een zuidoostelijke stroming juist milde lucht aangevoerd.

Belangrijk om te beseffen is dat een verzwakking van de poolwervel lang niet altijd zorgt voor koud novemberweer. De kans hierop wordt door deze verzwakking wel vergroot. De grootste kans op kouder weer dan normaal ligt tussen 5 en 30 dagen na het verzwakken van de poolwervel. Dat betekent dus dat de kansen op kouder weer verhoogd zijn tussen ongeveer 4 november en het einde van de maand.

Zoeken naar blokkerende hogedrukgebieden

Of we in de Alpen en in Nederland ook daadwerkelijk winterse taferelen gaan meemaken is nog even afwachten. Dat de breuk van de poolwervel er gaat komen is zeker. Maar er zijn nog een paar onzekerheden. Een van deze onzekerheden is de vraag of de splitsing van de poolwervel ook blijft bestaan. De andere onzekerheid is of de blokkerende hogedrukgebieden die moeten ontstaan ook op de goede plaats komen voor winterweer. Tot slot is de vraag natuurlijk als de koude lucht ons weet te bereiken, of deze ook koud genoeg is om winters aandoend weer te brengen. Dat zullen de komende dagen uitwijzen.

Gevolgen in Nederland

Mocht het inderdaad tot een koude oostelijke of noordelijke stroming komen dan hoeft dat in Nederland natuurlijk nog geen sneeuw brengen. De kans daarop is zeker wel aanwezig. In 2010 was het bijvoorbeeld in november raak. Ook temperaturen ver beneden normaal voor november (bijvoorbeeld ongeveer 5 graden overdag) zijn zeker mogelijk. Zo bleef de temperatuur in De Bilt op 29 november 2010 onder het vriespunt: het werd daar toen maar maximaal -0.7 graden!

Gevolgen Alpen

Voor de Alpen geldt dat de sneeuwgrens bij een eventuele koudeinval behoorlijk ver omlaag kan gaan. Dat zou sneeuw kunnen betekenen tot richting de dalen, of met een beetje geluk tot in enkele dalen en mogelijk goede ski-omstandigheden.

Geen gevolgen voor rest winter

Tot slot: de splitsing van de poolwervel zegt niets over het weer in de winter zelf. De winter is te ver weg om iets over te kunnen zeggen op basis van wat er op dit moment in de stratosfeer gebeurt.

Al met al staat vast dat we voor een interessante maand november staan. Via de Alpenweerberichten en het Beneluxweer houden we je op de hoogte!

Alpenweerman is powered by Kachelmann Wetter en Meteo-Oberwallis

Meer (Alpen)weer en updates ook via Alpenweerman Facebook of Twitter