Droogte: meer dan alleen een tekort aan neerslag

Dorre velden. Sloten en vennetjes die droog staan. Sproeiverboden. Bomen die hun blad verliezen. Veerboten die niet meer kunnen varen vanwege lage rivierstanden. Wellicht komen een of meerdere van deze problemen je bekend voor. Het zijn allemaal gevolgen van de droogte die Nederland in haar greep houdt. Maar kunnen we hier wel spreken van één ‘droogte’? En is het wel echt zo dat er veel te weinig regen gevallen is? In dit artikel gaan we voor je op onderzoek uit.

Vorige week woensdag, 7 augustus, maakte men bekend dat er sprake is van een ‘feitelijk watertekort’. Op veel plaatsen zijn daarvan de gevolgen te merken. Van laagstaande rivieren tot lage grondwaterstanden, van droge meertjes tot dorre velden. Allemaal komen ze door droogte. Een tekort aan neerslag en te veel verdamping. Maar als we iets dieper kijken, dan zien we dat we helemaal niet kunnen spreken van één ‘droogte’: er zijn flinke verschillen tussen de oorzaken van de fenomenen die lijden door de droogte. Daarnaast zullen we zien dat er helemaal niet zo weinig regen viel als dat je misschien zou denken.

We pluizen het voor je uit in de volgende onderdelen:

1. Verdamping en neerslag: was het wel zo droog?
2. Lage rivierstanden: ook kijken buiten de deur
3. Grondwater, vennetjes en natuur: de bijdrage van de geschiedenis  

Verdamping en neerslag: was het wel zo droog?

Laten we beginnen met het weer. Het zal iedereen wel opgevallen zijn dat het al een tijd lang veel te droog is. Dat kunnen we ook zien in het neerslagtekort in de grafiek hieronder: het jaar 2022 tot 8 augustus zit stevig in het zadel bij de 5% droogste jaren. Kortom: de droogte is duidelijk in de cijfers te zien.

Eerste verrassing: niet extreem weinig neerslag

Als je kijkt naar de grafiek hierboven, dan zul je wellicht ook de conclusie trekken dat er veel minder neerslag is gevallen dan normaal. Maar dat blijkt niet helemaal te kloppen. Kijken we naar De Bilt, dan zien we dat er tussen 1 april en 8 augustus 242 mm viel. Dit terwijl er normaal in deze periode 274 mm valt; een verschil van ‘slechts’ 32 mm. Met een zulk klein neerslagverschil alleen kom je niet bij de 5% droogste jaren. Dan blijft natuurlijk de vraag staan: hoe kan het neerslagtekort toch zo groot zijn?

Let the sun shine

Het antwoord daarop vinden we door iets dieper in te gaan op het neerslagtekort. Dit neerslagtekort namelijk is opgebouwd uit neerslag en verdamping. Als de neerslag niet de veroorzaker is van het extreme neerslagtekort, dan moet de verdamping de boosdoener zijn. Deze blijkt inderdaad extreem hoog te zijn.

De hoge verdamping komt niet alleen door de hoge temperaturen, maar vooral door de zon: die draaide dit jaar namelijk overuren! Sterker nog: in De Bilt is de periode van 1 april tot 8 augustus de op één na zonnigste jaar ooit te zijn (gemeten vanaf 1906). Alleen in 2020 had de zon meer werk te doen (dit was ook een jaar met een fors neerslagtekort!)

Lage rivierstanden: ook kijken buiten de deur

Nu we het neerslagtekort in Nederland goed hebben bekeken, is het tijd om door te gaan naar de rivieren. Ook hier zijn de gevolgen duidelijk: zo varen verschillende veerponten niet meer door de droogte. En voor andere schepen komen beperkingen ook steeds dichterbij. En… ook hier zitten we dichtbij records.

Zo is de afvoer in de Rijn bij Lobith gezakt naar minder dan 800 m³ per seconde. Dit is slechts 3 keer eerder voorgekomen! Om een beeld te geven: normaal stroomt er begin augustus zo’n 1500-2000 m³ per seconde door de Rijn bij Lobith. Omdat de waterstand in de Rijn gemiddeld pas in september of oktober haar laagste stand bereikt, kan het zomaar zijn dat we later dit jaar records gaan breken.

Neerslagtekort in Nederland niet genoeg

Kunnen we deze lage afvoer bij Lobith toeschrijven aan het neerslagtekort in Nederland? Het antwoord is natuurlijk nee; het water van de Rijn dat bij Lobith Nederland binnenkomt is allemaal afkomstig van voornamelijk Duitsland en Zwitserland. Dus om deze lage rivierstanden te verklaren, moeten we ook ‘buiten de deur’ kijken: het neerslagtekort in Nederland zegt dus weinig over de lage rivierstanden.

Ook buiten de landsgrenzen kurkdroog

Wat blijkt: niet alleen in Nederland heeft men te maken met een neerslagtekort. Ook in andere landen is het kurkdroog. Op de kaartenserie hieronder is te zien dat de lente, juni en juli in nagenoeg heel Europa veel droger waren dan normaal*. Met het tekort in neerslag in Duitsland en Zwitserland is het dus logisch dat er minder water dan normaal door de Rijn aangevoerd wordt.

*Dat er in Nederland nauwelijks minder neerslag viel dan normaal is vooral toe te schrijven aan de nattere maand juni. In andere delen van Europa was deze maand wel droger dan normaal.

De gevolgen van de droogte zijn ook goed te zien in andere landen. Een mooi voorbeeld is het Lac de Serre Poncon in Frankrijk, waar de meerbodem steeds meer bloot komt te liggen.

Sneeuwsmelt had haast dit jaar

Wat ook een belangrijke rol speelt bij de lagere waterafvoer van de Rijn is de sneeuw in de Alpen. Het grootste deel van de Rijnafvoer in Nederland komt namelijk vanuit de Alpen. Gletsjers en smeltende sneeuw zijn belangrijke bronnen van de afvoer van de Rijn. Kijken we specifiek naar dit jaar, dan zien we dat er dit jaar Dit jaar was er minder sneeuw, en deze sneeuw smolt ook een stuk sneller dan normaal. Dit mede omdat er in de lente amper neerslag viel in de bergen.

Hoe snel de sneeuw verdween is goed te zien bij een meetpunt bij de berg Weissfluhjoch, in het midden van Zwitserland. Daar was de sneeuw bijna een maand eerder weg dan normaal (!)

Dat de meeste sneeuw sneller gesmolten is, heeft ook gevolgen voor de Rijn. Als er weinig sneeuw over is om te smelten in de zomer, dan is er ook weinig smeltwater om af te voeren voor de Rijn in de zomer. Samen met de droogte zorgt dit voor nog lagere waterstanden dan anders voor zouden komen.

Grondwater, vennetjes en natuur: de bijdrage van de geschiedenis

In het laatste deel van deze blog kijken we naar het grondwater, de vennetjes en de natuurschade. Ook hier zijn de droogteproblemen duidelijk te zien. Het staat natuurlijk als een paal boven water dat het neerslagtekort in Nederland hier een grote bijdrage aan heeft gehad. Maar zonder de jaren 2018, 2019 en 2020 was de schade misschien niet zo erg geweest als dat die nu is! Hoe zit dat precies? 

Droge geschiedenis betekent meer schade

Als je even terugdenkt aan de afgelopen jaren, dan kun je je wellicht nog herinneren dat ook 2018, 2019 en 2020 ook droge lentes en zomers kenden. Sterker nog: 2018 behoorde ook bij de 5% droogste jaren in Nederland! (zie figuur hieronder) 2019 en 2020 waren minder extreem, maar ook beiden aan de droge kant.

Deze reeks aan droge jaren zorgde ervoor dat veel sloten en vennetjes droog kwamen te staan. Ook daalde het grondwaterpeil op veel plekken aanzienlijk. Omdat 2021 een vrij nat jaar was werd de schade wel enigszins hersteld. Maar dit was te weinig om de schade van 3 droge jaren weg te poetsen. Kortom: er was nog droogteschade toen het voorjaar van 2022 begon.

Nu 2022 weer een extreem neerslagtekort opbouwt, wordt de schade dus alleen maar weer erger. De schade was dus minder groot geweest als de droge reeks 2018-2020 er niet was geweest.

Hoe gaat het verder? Nou ja… droog, droger, droogst…

Kijken we dan nog even vooruit, dan zien we dat er weinig verbetering in zicht is. Tot en met maandag is het namelijk zonnig, heet en droog, zowel binnen als buiten Nederland. Perfect weer om het neerslagtekort verder te laten oplopen en de Rijnafvoer verder te laten dalen. Vanaf dinsdag komt er mogelijk wat regen, maar dit waarschijnlijk te weinig om de droogte teniet te doen.

Sterker nog: zelfs als het vanaf dinsdag eindelijk een lange tijd normaal weer wordt qua temperatuur en neerslag, dan nog zal de droogte in Nederland nog wel even aanhouden. Er is namelijk veel neerslag nodig over lange tijd om de situatie weer te herstellen.

Hetzelfde geldt voor de lage rivierstanden. De bodems in Duitsland en Zwitserland zijn ook daar veel droger dan normaal. Dat betekent ook dat er minder grondwater naar de Rijn stroomt. Het zal ook daar even duren voordat de situatie weer normaal is en er weer voldoende water aangevoerd wordt. Natuurlijk kan een groot neerslaggebied wel zorgen voor een piek in rivier-afvoer. Maar het is dan nog de vraag of de bodems weer voldoende nat zijn zodat de basisafvoer hersteld is op haar normale niveau.

Wil je meer weten over de weerkundige verklaring van de droogte? Daarover lees je hier meer.

Samenvatting

Zowel de bodem, de natuur als de rivieren hebben te kampen met droogte. De droogte binnen Nederland blijkt niet zozeer veroorzaakt te worden door de neerslag, maar vooral door de overuren van de zon en hoge temperaturen. Gevolgen hiervan worden versterkt door de droogte in 2018, 2019 en 2020. Voor de lage rivierstanden ligt de oorzaak vooral buiten de landsgrenzen; het blijkt ook buiten Nederland namelijk kurkdroog te zijn. En om af te sluiten een droevige noot: wat het weer ook doet; de droogte zal in ieder geval nog voor lange tijd merkbaar zijn, zowel in de Nederlandse natuur als in de rivieren.